Chewra Kadischa

Moje Zabrze. Historia. Stowarzyszenia.

Izraelickie Bractwo Pogrzebowe i Opiekuńcze „Chewra Kadischa” w Hindenburg O.S. (Zabrze)

Niezwykle cenny dokument udostępniony Dariuszowi Guzowi z Price Library of Judaica, University of Florida w Gainesville USA. Memoriał wydany w 1920 roku z okazji 50-cio lecia istnienia „Chewra Kadischa” - Izraelickiego Bractwa Pogrzebowego i Opiekuńczego w Hindenburg O.S. (Zabrze). Fotografie dokumentu i tłumaczenie na język polski.

Serdecznie podziękowania dla pani dr. Rebecca Jefferson z University of Florida za użyczenie nam tego eksponatu.

Od tłumacza: W tłumaczeniu starałem się zachować charakter tego dokumentu, który napisany został bardzo kwiecistym i archaicznym językiem, przy użyciu niezwykle długich zdań. Być może utrudni to w jakimś stopniu jego lekturę, ale oddaje w pełni klimat oryginału.

Andrzej Dutkiewicz. 06.04.14

Memoriał z okazji pięćdziesięciolecia założenia Izraelickiego Bractwa Pogrzebowego i Opiekuńczego „Chewra Kadischa”(1) w Hindenburg O.S.(2)

Wydane i przekazane członkom przez zarząd Bractwa.

Hindenburg O.S. 1920 rok.

D.Kaiser, Hindenburg.

1.

Izraelickie Bractwo Pogrzebowe i Opiekuńcze w Hindenburg O.S. założone zostało 17 lutego 1870 roku. Żydowska Gmina Wyznaniowa w Zabrzu, która obejmowała należące wówczas do powiatu bytomskiego miejscowości Stare Zabrze, Małe Zabrze, Wieś Doroty, Zaborze, Biskupice i leżące w powiecie tarnogórskim Mikulczyce, nie była wówczas gminą samodzielną, lecz filią Bytomskiej Gminy Wyznaniowej i podlegała jej administracji płacąc przy tym na jej rzecz skromną sumę pięćdziesięciu talarów rocznie i mając w niej trzech deputowanych. W roku 1870 byli nimi Heinrich Brenner, Heinrich Pollack i Salomon Schüller. Zabrze nie posiadało wówczas własnej synagogi. Nabożeństwa odbywały się w prymitywnych pomieszczeniach prywatnych, najpierw na piętrze domu Samuela Hoffmanna przy Kronprinzenstrasse 110 (3), potem w domu narożnym Heinricha Haendlera przy Hüttenstrasse 1 (4) (dom Wienskowitza). Przy większych świętach przystosowywano dla odprawienia nabożeństw małą salę na piętrze domu L. Haendlera przy Kronprinzenstrasse 159. Kantorem był w tym okresie urzędnik gminy Dawid Bamberger. Gmina utrzymywała poza tym najpierw jedno-, potem dwuklasową szkołę ludową, w której nauczycielami byli Sachs i Sander. Rolę zabrzańskiego rabina pełnił rabin z Bytomia, doktor Rosenthal. Ponieważ gmina nie posiadała jeszcze żadnego cmentarza, zmarłych chowano w Bytomiu i Gliwicach.

W ciągle powiększającej się wskutek napływu nowych członków Gminie zrodziło się życzenie powołania do życia instytucji Chewra Kadischa, która organizowałaby wypełnianie wymaganego przez żydowską religię obowiązku opieki nad chorymi, umierającymi i zmarłymi. Spełnianie tego obowiązku, od najstarszych już dziejów judaizmu szczególnie zbożnego zadania, należało zawsze nie tylko do bliższej i dalszej rodziny, ale również do całej społeczności, tak że powołanie „Świętego Bractwa”, jeśli nie swą nazwą, to istotą swą do najstarszych tradycji judaizmu należy. Jego genezę odnajdziemy w najdawniejszych dziejach i według żydowskiej tradycji nawiązuje ona do owego biblijnego zdania: „Wskaż im drogę gdyż wędrują, i co mają czynić, i wybierz z całego narodu kilku mężczyzn pobożnych i prawych, którzy egoizmem gardzą, i postaw ich na czele każdego tysiąca, każdej setki, każdych pięćdziesięciu i dziesięciu.” (druga księga Mojżesza 18.20)

Tradycyjny przekaz świętych pism naszej wiary tłumaczy to tak: „Droga którą wędrują i co powinni czynić”, wskazują na obowiązek miłosierdzia, pielęgnacji chorych i grzebania zmarłych w prawidłowy sposób i w duchu bożego miłosierdzia, aby treść boskich praw we wspólnocie żywa była, gdyż tylko miłością przez czyny, osiągalny jest szczyt bożej nauki i tylko przez współdziałanie wszystkich cel ten może być osiągnięty. I nawet jeśli to co pojedynczy człowiek wykonać może tylko drobiazgiem jest, jeśli szarość i proza życia od pojęcia ideału mocno odbiegają, przy całej małości i niedoskonałości tych pojedynczych dokonań są one jednak cenne i są etosem i czynem.

I pod wieczności gdzieś podwoje

Pyłeczki wprawdzie z życia dróg:

Chwile, dni, lata niesiesz swoje,

Aż się umorzy czasów dług.

( Z wiersza Friedricha Schillera „Ideały”)

„To są te czyny”, jak uczy Miszna (5) która porządek dziennej modlitwy ustala, „to są te czyny których owoce człowiek na tym świecie zbiera, lecz ich prawdziwą wartość dopiero na tamtym pozna, … szacunek do ojca i matki … czynna miłość bliźniego … udzielanie schronienia bezdomnym, opieka nad chorymi i chowanie zmarłych. Bardzo istotnym jest, iż szacunek do ojca i matki wśród wymienionych tu obowiązków na pierwszym miejscu stoi. To wyróżnienie uczy nas że przede wszystkim pietyzm i uszanowanie przekazów i tradycji ojców serca nasze wypełnić i wolą naszą kierować powinny, gdyż szacunek i pietyzm tym korzeniem są, z którego moc do pnia i gałęzi płynie, by zrodzić kwiat i owoc, bogu na cześć i ludziom na błogosławieństwo. Z potrzeby pobożnego szacunku do świętych tradycji judaizmu powstało nasze Bractwo Pogrzebowe i Opiekuńcze.

Protokół założycielski z dnia 17 lutego 1870 roku ogłasza: „W dniu dzisiejszym w celu powołania do życia bractwa Chewra Kadisza zebrała się pewna ilość członków naszej Gminy Wyznaniowej i ukonstytuowała się jako stowarzyszenie. Postanowiono że każdy członek zobowiązany jest wpłacić 20 srebrnych groszy wpisowego i że do zaprojektowania statutu jak i wybrania co miesiąc prowadzącego zebrania powołać należy zarząd i zwołać naradę. Następnie przystąpiono do wyboru zarządu który składać powinien się z ośmiu członków, z Zabrza i należących do niego miejscowości. Jako członkowie zarządu wybrani zostali: pan Stern senior z Zaborza - 20 głosów, pan Simon Glaser z Zabrza - 15 głosów, pan Noa Glaser z Zabrza – 14 głosów, pan Leschcziner z Bikupic – 15 głosów, pan A. Münzer – 16 głosów, pan H. Brenner z Zaborza – 16 głosów, pan S. Hoffmann z Zabrza – 14 głosów. Oraz pan Jakob Adler. Wybrani zaakceptowali wynik wyborów, oraz zobowiązali się z całych sił dążyć do realizacji właściwych dla Bractwa celów.

V. g. u. (6)

M. Böhm, M. Berger, Salomon Schüller, Noa Glaser, S. Glaser, Wilhelm Eisner, Jakob Adler, A. Stern, H. Brenner, H. Leschcziner, A. Leschnitzer, S. Hoffmann, A. Münzer, N. Brauer, Josef Pollack, W. Neumann, H. Pollack, S. Herzberg, J. Zernik, E. Freund, Siegfried Schüller.

Następnie obrani członkowie zarządu wybrali spośród siebie przewodniczącego, sekretarza i skarbnika, wybranym przewodniczącym został S. Hoffmann, sekretarzem H. Brenner, a skarbnikiem Noa Glaser i wybór został przez nich przyjęty.

Zabrze, 17 lutego 1870

Na dzień 24 lutego postanowiono zwołać walne zgromadzenie, na którym ostatecznie ukonstytuuje się stowarzyszenie, a jego członkowie zaprzysiężeni zostaną na statut. Oprócz wyżej spisanych, którzy już na pierwszym zebraniu przystąpili do Bractwa, zapisało się wielu nowych, przy czym należy zauważyć, że akta nie zachowały się w całości i wielu szacownych członków naszej gminy którzy należeli do Bractwa nie zostało wymienionych. Do Bractwa zapisali się:

J. Weißenberg, M. Kaiser, J. Stern, J. Wachsner, H. Siedner, A. Pollack, A. Epstein, H. Fischer, J. Friedlaender, H. Herzberg, J. Schauer, S. Lomnitz, J.L. Cohn, S. Böhm, L. Friedmann, Julius Pollack, A. Perl, S. Brinitzer, M. Hoffmann, L. Kochmann, M. Ucko, Bernh. Ucko, P. Silbermann, M. Steuer, M. Adler, Grünberg, J. Pollack, M. Centawer, M. Brauer, J. Zimmermann, S. Siedner, J. Brauer, Jos. Eisner, S. Schlesinger, L. Brenner, A. Kaiser, W. Herzberg, Loewy, Roth, Bamberger, Totzek, A. Brauer, J. Goldmann, Diestelier, Loewenstamm, Königsberger, Sprai.

Pod koniec marca 1870 roku Bractwo liczyło 71 stowarzyszonych. Przydzieleni oni byli do 8 okręgów, z których każdy posiadał swojego męża zaufania. Postanowiono że:

„Każdy mąż zaufania, który zobowiązany jest do pomocy członkom swego okręgu w wypadku ciężkich chorób lub śmierci, powinien osobiście przekonać się o każdym przypadku i jeśli to konieczne natychmiast ustawić straż nocną według własnego osądu, składającą się z 1 lub 2 stowarzyszonych. W razie takiej potrzeby, mąż zaufania wylosuje tych którzy obejmą straż nocną z urny która stoi u przewodniczącego i w której znajdują się losy z imionami członków. Następnie jeśli przekona się on, że wybija ostatnia godzina chorego, lub na jego życzenie, zatroszczy się o to by 10 członków zebrało się wokół niego i zmawiało obowiązujące modlitwy, a po nadejściu śmierci spowoduje podjęcie przez zarząd odpowiednich starań o pochówek".

W roku 1871 właściciel dóbr zabrzańskich książę Guido Henckel von Donnersmarck auf Neudeck podarował Gminie (Żydowskiej Gminie Wyznaniowej, przypomnienie tłumacza) grunt rolny wielkości 1 morgi w celu założenia cmentarza. Gmina plac ten ogrodziła i wybudowała kosztem 851 talarów dom przedpogrzebowy. Za grób dziecięcy pobierano opłatę średnio 1 talara, za grób dorosłego 2 talarów. Z pewnym stolarzem uzgodniono że będzie dostarczał trumny dla dorosłych w cenie 2 talarów, dla dzieci 1 talara. Bractwo zamówiło również karawan.

We wrześniu 1891 dokupiona została parcela w celu powiększeniu cmentarza w cenie 50 fenigów za metr kwadratowy. W maju 1892 przebudowano dom przedpogrzebowy. Przy okazji wmurowania kamienia węgielnego odbyła się uroczystość religijna, a ówczesny sekretarz Gminy emerytowany nauczyciel Sander przygotował z tej okazji rozprawę którą włączył do akt. W tej rozprawie z dnia 19 maja 1892 czytamy:

„Na zlecenie dobroczyńcy i największego mecenasa gminy Maxa Böhma powiększono nie tylko cmentarz, ale wybudowano również nowy powiększony dom przedpogrzebowy, której kamienia węgielnego wmurowanie odbywa się właśnie dzisiaj, przy czym ofiarność dobroczyńcy pana Maxa Böhma wyraziła się dużą darowizną. Tenże zasłużył sobie na szacunek i pamięć Bractwa.

Zarząd stowarzyszenia tworzą obecnie: Michael Kaiser, Dawid Waldmann, J.H. Lewin. Bractwo liczy 130 członków. Przychody Bractwa systematycznie rosną.

1871 482 Marki

1873 723 Marki

1880 1786 Marki

1889 2356 Marki

1891 4165 Marki

Zarząd Gminy Synagogalnej składa się obecnie z następujących osób: Michael Kaiser, Heinrich Pollack, adwokat Sachs, L. Wienskowitz.

W skład Kolegium Przedstawicielskiego wchodzą: Max Böhm, Siegfried Schüller, W. Borinski, Wilhelm Eisner, M. Schlesinger, dr. Riesenfeld, Jakob Grünwald, S. Siedner, J. H. Lewin, Julius Kochmann.

Cmentarz został jeszcze wielokrotnie powiększony poprzez zakup przylegających terenów. Ponadto wybudowano dom mieszkalny dla cmentarnego ogrodnika, oraz przebudowano i powiększono dom przedpogrzebowy.

Odpowiednio do postępującego rozwoju gminy synagogalnej, rozwijało się również Bractwo Chewra Kadischa. Z wielorakich upływem czasu uwarunkowanych powodów konieczna okazała się rewizja statutów organizacji, aby odpowiadały one aktualnym wymogom. Dla tego już w 1877 roku opracowano i przyjęto nowe, poprawione reguły. Lecz ponieważ i one zdezaktualizowały się z biegiem czasu, przyjęto i zatwierdzono przez zgromadzenie generalne w roku 1891 nowy statut. W rezultacie wielu próśb i sugestii ze strony stowarzyszonych konieczne okazało się jednak ponowne zmiany ustaw, więc na zgromadzeniu nadzwyczajnym w dniu 29 maja 1905 roku postanowiono wybrać komisję której zadaniem byłoby przedłożenie następnego projektu nowego statutu. Członkami tej komisji byli: rabin dr. Kaatz, Eugen Pollack, radca sądowy Sachs, adwokat dr. Guthaner i B. Schlesinger. Projekt statutu przedstawiony został dnia 17 lutego 1907 roku zgromadzeniu generalnemu, po różnorakich zmianach zatwierdzony i opublikowany drukiem. Nowy statut podpisany został przez następujących członków zarządu: M. Kaiser, J.H. Lewin, D. Waldmann, Hugo Glaser, Adolf Pollack, S. Adler, jak i przez członków zarządu Gminy Synagogalnej L. Danziger, E. Pollack.

13 marca 1895 roku uroczyście obchodzono dwudziestą piątą rocznicę założenia Bractwa Chewra Kadischa. W dniu 20 lutego 1899 roku przekazano ówczesnemu przewodniczącemu stowarzyszenia Michaelowi Kaiser, w uznaniu wielkich zasług dla rozwoju i dwudziestej piątej rocznicy członkostwa w prezydium Bractwa, artystycznie wykonany dyplom o nadaniu członkostwa honorowego.
Członkostwo honorowe nadano również rabinowi doktorowi Münz z Gliwic, członkom zarządu D. Waldmann, J.H. Lewin, jak i rabinowi doktorowi Kaatz.

* * *

Aż do wybuchu wojny światowej przewidziana w statucie coroczna uroczystość upamiętniająca założenie Stowarzyszenia odbywała się zawsze dnia 14 Adar (7), wraz z nabożeństwem na cmentarzu i przyjęciem co utwierdzało poczucie wspólnoty jego członków. Jednak od rozpoczęcia wojny zrezygnowano z przyjęcia i dzień ten obchodzono już tylko nabożeństwem na cmentarzu.

* * *

Część naszego cmentarza przeznaczona jest dla tych którzy zginęli w walce broniąc naszej ojczyzny. Przewidziano również godną jej dekorację. Na polecenie rządu, zmarli rosyjscy jeńcy dla których nie ma u nas cmentarza ich wyznania, rozdzieleni będą na zabrzańskie cmentarze trzech wyznań i odpowiednia część tych jeńców przypadnie do pochowania również na naszym. W tym celu wyznaczono specjalne miejsce które będzie z podkreśleniem jego godności oznakowane.

* * *

W chwili obecnej Bractwo liczy sobie 164 stowarzyszonych. Podsumowanie budżetu ostatnich lat wykazało przychodów i wydatków:

za rok 1914 w sumie 14 800 M.

za rok 1916 w sumie 13 197 M.

za rok 1919 w sumie 22 710 M.

Majątek organizacji wynosił w tym roku 41 456 M. W tym 22 183 M. w postaci legatów. (8)

Darczyńcami są:

Alfred Böhm

Rabin dr. Münz

Max Böhm

Leonore Pinczower

Bertha Kaiser

S. Knaster

Js. Wachsner

Js. Friedländer

Rachel Zimmermann

Dr. Georg Schüller

Eduard i Friedericke Katz

Heinrich i Antonie Haendler

Michael Kaiser

Hulda Hoffmann

Simon i Henriette Glaser

Eugen i Salo Glaser

Moritz i Minna Steuer

Julius i Lina Pollack

Heimann i Selma Glaser

Moritz i Doris Schlesinger

Henriette Cohn

Johanna Knaster

Georg Prager

Eugen Haendler

Goldine Friedländer

Bernhard i Dorothea Ucko

Friedericke Eisner

Herrmann i Bertha Brauer

Samuel i Paula Nebel

Jonas Adler z żoną.

Charlotte Lewn

Oskar Rothmann

Julius Böhm

Eugen Krebs

Simon i Hugo Krebs

Nathan i Jeanette Brauer

Heimann i Julie Grünberg

Abraham i Louise Heinrich

Salo Grünberg

Fanny Blumenfeld

Jakob i Helene Fröhlich

Franz i Ruth Böhm

Isidor, Fanny i Rosa Scheyer

Lina Kaiser

Helene Freund

Fanny Fischer

Michael Adler

Beate Adler

Amalie Blumenfeld

Rosalie Nebel

Henriette Glaser

Rosalie i Karl Schnitzer

Moritz Fischer

Eugen Pollack

Henriette Singermann

David i Bertha Waldmann

Charlotte Böhm

Dagobert Böhm

Salo Graetz

Johanna Bachner

* * *

Kilku darczyńców ufundowało kapitał założycielski do utworzenia fundacji na budowę Domu Starców. Wyrażamy nadzieję iż członkowie i dobroczyńcy naszego stowarzyszenia hojnymi datkami fundację tą wspierać będą i umożliwią nam w późniejszym czasie powołanie do życia, tak potrzebnej gminie stacji pielęgniarskiej. Pięćdziesiąte zebranie generalne 3 lutego 1920 zadecydowało o podjęciu niezbędnych w tym celu kroków. Na zebraniu tym postanowiono również iż nie będzie urządzać się większej uroczystości z okazji pięćdziesięciolecia, w zamian tego rozdzieli się 2000 M. wśród potrzebujących.

* * *

W skład zarządu Bractwa wchodzą obecnie: M. Prager, J. Michaelis, W. Isaak, Martin Zimmermann, Jos. Herzberg, Ferdinand Pollack, N. Horwitz.

Chewra Kadischa stała zawsze w bliskim związku z innymi organizacjami naszej żydowskiej gminy. Życiem kulturalnym kierują obecnie: rabin dr. Katz, kantorzy Tandesar i Singermann, jak i Gadiel.

Nauczycielami w szkole żydowskiej byli: Malachowski i Michaelis. Nauki religii udzielała również panna Bamberger.

Członkami zarządu gminy gminy synagogalnej są: L. Danzinger, adwokat dr. Guthaner, D. Kaiser.

Reprezentantami Gminy Synagogalnej są: Julius Kochmann, J. Grünwald, Heimann Glaser, R. Markus, A. Richter, Eugen Sander, adwokat Schindler.

W skład kolegium reprezentantów wchodzą: Julius Kochmann, J Grünwald, Heimann Glaser, R. Markus, A. Richter, Eugen Sander, adwokat Schindler.

Z wielką wdzięcznością wspominamy członka zarządu synagogi Eugena Pollack, który właśnie od nas odszedł.

Jak i J.H. Lewina, wieloletniego przewodniczącego naszej Chewra Kadischa, który odszedł do domu Pana w czasie drukowania tego pisma.

Ciągłe odmiany spraw ziemskich wywołały w naszym stowarzyszeniu wielorakie przeobrażenia.

Wielu ludzi przyszło i odeszło.

W nieustannym rytmie zmian życie płynie do przodu. Jego rzeka nie zna spokoju i zna swe prawa.

Z miłością, wdzięcznością i oddaniem wspominamy naszych zmarłych. Pokój ich duszom. Niech przyświeca im światło boże.

To co zabrała nam śmierć, życie zwróci. Pracę która wypadnie ze zmęczonych rąk przejmą i poprowadzą inne. Nasze Bractwo tylko dzięki współpracy i pomocy wszystkich członków jest w stanie stanąć na wysokości zadania. Wyrażamy prośbę i nadzieję że wszyscy do nas przynależący, członkowie jak i przyjaciele z daleka i z bliska, przez swą działalność i zaangażowanie przyczynią się do ochrony i utrzymania tego co osiągnęliśmy i zdobyli w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat, że rozszerzymy i udoskonalimy to co już wypracowane.

Założenie Stowarzyszenia przypadło na czas dynamicznego rozwoju naszej ojczyzny. Jego pięćdziesięciolecie na czas niedoli i wielkich politycznych i gospodarczych nieszczęść, kiedy jej przyszłość leży w ciemnościach.

Szczęście się odwróci, Bóg jest wspaniały.

Bóg naszych ojców, on zawsze jest z nami!

Ty Ojcze, twa mądrość,

Ty kieruj i prowadź,

Panie, w twych rękach

początek i koniec

i wszystko jest.

D.Kaiser

Hindenburg O.S.

(Wydawca)

(1) tłum: Święte Bractwo.

(2) Hindenburg O.S. - na wniosek Rady Gminy Zabrze, 21 lutego 1915 roku cesarz Wilhelm II

      zezwolił na zmianę nazwy gminy Zabrze na Hindenburg. Nazwa ta obowiązywała do 19 marca

      1945 roku, z wyłączeniem czasu gdy Zabrzem administrowała Międzysojusznicza Komisja

      Rządząca i Plebiscytowa. Używano wtedy podwójnej nazwy Zabrze (Hindenburg O.S.)

(3) Kronprinzenstrasse – dzisiejsza ul. Wolności

(4) Hüttenstrasse – dzisiejsza ulica Powstańców Śląskich

(5) Jeden z podstawowych tekstów rabinicznych, zawierający normy prawne postępowania.

(6) Vorgelesen, genehmigt, unterschrieben. Odczytane, zatwierdzone, podpisane.

(7) Adar, miesiąc w kalendarzu żydowskim, zaczyna się w połowie lutego.

(8) Zapis testamentowy.

Zobacz publikację dokumentu na stronie Wirtualny Sztetl.

Puszka na datki używana przez bractwo Chewra Kadisza. Eksponat z kolekcji Muzeum Żydowskiego w Budapeszcie. Zdjęcie: K. Bielawski

http://www.kirkuty.xip.pl/pogrzeb_zydowski.htm