Zaginiona kolej Janosza. Dworzec Zabrze-Wschód. Cz. 1 do 1945 r.
Ten wymazany z mapy i pamięci dworzec był dla Zabrza ważny. Przesiadywał na nim Janosz ze swym palącym fajkę dziadkiem, a w 1926 roku odprawiono tu 37 996 pasażerów! Zbieranie wiadomości i odszukanie świadków, oraz starych pracowników do których dotarł, zabrało Piotrowi Herszowskiemu wiele czasu. Zapraszamy na opowieść o starym dworcu w Porembie.
W wyniku ciągłych poszukiwań tekst ulega modyfikacjom. Wszystkie nowości i zmiany pisane będą w kolorze zielonym.
Dworzec Poremba / Zabrze-Wschód.
|
Na planie Zabrza z 1945.
|
Zaborze było już dużą przemysłową wsią gdy pod koniec XIX wieku doczekało się własnego przystanku osobowego. Było to najprawdopodobniej 1 października 1889 roku, tego dnia na linii 166 ruszyły pierwsze pociągi osobowe. Jego początkowa nazwa brzmiała „Zaborze B”.
Czasopismo „Katolik” w numerze 28 z 5 kwietnia 1892 roku informowało na trzeciej stronie że: „Od 1 kwietnia 1892 roku zniesiony będzie przystanek kolejowy w Zaborzu B. w obrębie dyrekcji kolejowej Wrocławskiej, a natomiast urządzony będzie przystanek dla ruchu osobowego i towarowego w Porembie”. (pis. oryginalna) (2). Pan Nadolski podaje w swojej publikacji (1) jako datę zmiany nazwy: „tuż przed 1892 rokiem”.
Dnia 1 lutego 1898 przystanek otwarto dla odprawy zwłok i żywych zwierząt. (1). W 1894 roku postawiono budynek dworca, który przetrwał ponad sto lat (4). Był murowany z cegły, bez specjalnych ozdobień. Podpiwniczony, środkowa część miała dwie kondygnacje, do tego dwie parterowe przybudówki w których mieściły się biura ekspedycji towarowej. Potem dobudowano do budynku od strony torów jeszcze nastawnię. Dwuspadowy dach pokryto papą. Usytuowany był po południowej stronie torów, na osi wschód-zachód. Z dworca wychodziło się bezpośrednio na jedyny peron, który zachował się najdłużej.
To usytuowanie dworca było bardzo dobrze uzasadnione. Tuż obok znajdowała się kopalnia Królowa Luiza pole Wschód (kop. Zabrze-Wschód) z dużą koksownią Poremba do 1930 roku i gęsto zabudowana i zaludniona Kolonia B, kwartał ulic zgrupowanych wokół kopalni z osią ulicy Lompy. Nie daleko były kopalnia i huta Pokój. Pociągi osobowe kursowały od Gliwic, przez Sośnicę, Zabrze-Południe (Guido) i tu zawsze kończyły bieg.
Czasopismo „Katolik” w numerze 28 z 5 kwietnia 1892 roku informowało na trzeciej stronie że: „Od 1 kwietnia 1892 roku zniesiony będzie przystanek kolejowy w Zaborzu B. w obrębie dyrekcji kolejowej Wrocławskiej, a natomiast urządzony będzie przystanek dla ruchu osobowego i towarowego w Porembie”. (pis. oryginalna) (2). Pan Nadolski podaje w swojej publikacji (1) jako datę zmiany nazwy: „tuż przed 1892 rokiem”.
Dnia 1 lutego 1898 przystanek otwarto dla odprawy zwłok i żywych zwierząt. (1). W 1894 roku postawiono budynek dworca, który przetrwał ponad sto lat (4). Był murowany z cegły, bez specjalnych ozdobień. Podpiwniczony, środkowa część miała dwie kondygnacje, do tego dwie parterowe przybudówki w których mieściły się biura ekspedycji towarowej. Potem dobudowano do budynku od strony torów jeszcze nastawnię. Dwuspadowy dach pokryto papą. Usytuowany był po południowej stronie torów, na osi wschód-zachód. Z dworca wychodziło się bezpośrednio na jedyny peron, który zachował się najdłużej.
To usytuowanie dworca było bardzo dobrze uzasadnione. Tuż obok znajdowała się kopalnia Królowa Luiza pole Wschód (kop. Zabrze-Wschód) z dużą koksownią Poremba do 1930 roku i gęsto zabudowana i zaludniona Kolonia B, kwartał ulic zgrupowanych wokół kopalni z osią ulicy Lompy. Nie daleko były kopalnia i huta Pokój. Pociągi osobowe kursowały od Gliwic, przez Sośnicę, Zabrze-Południe (Guido) i tu zawsze kończyły bieg.
W czasopiśmie „Katolik”
(2) z dnia 25 maja 1905 r. numer 61, znalazła się dość
humorystyczna notatka że mieszkańcy Zaborza złożyli wniosek do
dyrekcji kolei o ponowną zmianę nazwy dworca w Porembie na
„Zaborze”. Powodem miał być projektowany nowy przystanek przy
skrzyżowaniu torów z planowaną wówczas, a wybudowaną później
drogą Bielszowice - Pawłów – Zaborze. Dyrekcja wyrażała
podobno na taki przystanek zgodę, ten jednak nigdy nie powstał.
Było by to więc przy istniejącym do niedawna przejeździe
kolejowym na ulicy Piotra Skargi, koło ul: Sierakowskiego, przy
byłej nastawni ZWK.
„Katolik” (2) z dnia 25 maja 1905 r. numer 61.
Również w 1915 roku donosił „Katolik” o problemach z nazwą dworca. A o co tym razem chodziło? Przeczytajcie sami. (2)
Związek Kupców z Zaborza ponowił to żądanie w 1924 roku.
Także bezskutecznie. (1)
Związek Kupców z Zaborza ponowił to żądanie w 1924 roku.
Także bezskutecznie. (1)
Przy ulicy Bielszowickiej 18, 300 metrów na wschód od dworca postawiono noclegownię dla kolejarzy. Budynek stał koło ogródków działkowych, w części dwukondygnacyjny, w części parterowy z poddaszem. W 1917 roku przebudowano go na kwatery dla pracujących tam jeńców wojennych. Wyburzono go ok. roku 1984. (1). Zgodnie z Książką Adresową dla miasta Hindenburg z 1928 roku w budynku tym zamieszkiwali pracownicy kolei, prawdopodobnie wszyscy zatrudnienie na dworcu Poremba. Byli to: Biela Winzent- zwrotniczy, Schmilowsky Robert-asystent, Schön Paul-starszy nadzorca zwrotniczy, Zdrzalek (Zdralek) August-robotnik torowy. Również dom numer 20 należał do kolei. Zamieszkiwało go trzech panów Jamborek, młodszy asystent kolejowy, praktykant kolejowy i technik budowlany. Także budynki na ulicy Broja strasse 2 i 4 (Lompy) były kolejowe. Ich mieszkańcy to: w budynku 2 maszyniści lokomotyw Büchner Rudolf i Hahn Paul. Pod numerem 4 Smikalla Sofie-wdowa i Zdrzalek Bernhard-pomocnik zwrotniczego.
Po podziale Górnego Śląska w 1922 roku stacja zyskała na znaczeniu, gdyż odbywała się na niej niemiecka kontrola celna dla ruchu towarowego. Poremba stała się niemiecką stacją graniczną dla ruchu towarowego.
Ruch na dworcu był znaczny. W 1926 roku odprawiono tu 37 996 pasażerów! (1)
Nowość !!!
Na stronie www.wirtualnaruda.pl znaleźliśmy ciekawe plany dotyczące dworców i przebiegu linii przez Porembę i Rudę Śląską Południową (Wolfgangweiche). Dwa pierwsze obrazują przemiany na dworcu Poremba w przeciągu 16 lat.
|
Pierwszy plan to całość i zbliżenie szkicu sytuacyjnego do budowy budynku magazynu i warsztatu przy dworcu Poremba. Na kilometrze 11,87 linii kolejowej Sosnitza – Wolfgangweiche – Friedenshütte. (Sośnica – Kopalnia Wolfgang – Nowy Bytom).
|
Sporządzono go w Królewskiej Dyrekcji Kolei w Katowicach. Budowla znajdowała się po wschodniej stronie przejazdu przez ulicę Piekarską / Bielszowicką, przy odgałęzieniu bocznicy do szybu „Schmieder”. Okrągła pieczątka gminy Zaborze i podpis jej naczelnika pana Rollnik noszą datę 17 sierpnia 1906 roku.
15 maja 1922 podpisano w Genewie polsko-niemieckie porozumienie regulujące podział Górnego Śląska. Granica przecięła linię między Porembą i Rudą Śląską Południową. Na stacji Poremba potrzebne były pomieszczenia dla niemieckich urzędników celnych.
|
Zadbano o to już wcześniej i świadczy o tym szkic z datą 27 marca 1922 z nagłówkiem „Urządzenie pomieszczenia na potrzeby urzędników celnych na dworcu Poremba”. Na ten cel wybrano budynek z planu powyżej. Lewa część budynku na rycinie zawierała kuźnię (widoczny zarys pieca), pod nią warsztat, a w środkowej części mieszkanie zapasowe. Prawą część zamierzano przebudować. U dołu arkusza plan sytuacyjny.
|
Pieczęcie: kontrola policji budowlanej i urzędu budowlanego w Rudzie z datą 27 marca 1922, oraz zarządu urzędu eksploatacji kolei w Gliwicach z datą 20 marca 1922.
|
Automobil na peronie
dworca. W tle kościół św Jadwigi i budynki ulicy Piekarskiej. (Zdjęcie
pochodzi z wystawy o Zaborzu w Galerii Cafe Silesia organizowanej
przez Muzeum Miejskie w Zabrzu).
|
|
W książce telefonicznej
dla miasta Hindenburg z 1928 roku znajdujemy na stronie 87 zapis że
na dworcu znajdowały się również pomieszczenia i biuro fabryki
wyrobów metalowych Waldemara Ossowkiego. Telefon 11-39.
|
|
Od przejęcia władzy
przez nazistów w 1933 roku rozpoczęto akcję zniemczania wszystkich
polsko- brzmiących nazw miejscowości i według wszystkich źródeł
niemieckich (3) 22 maja 1937 roku zmieniono wraz z nowym rozkładem
jazdy nazwę dworca z Poremba na Hindenburg (Oberschlesien) Ost -
Hindenburg (Górny Śląsk) Wschód. Przemysław Nadolski w
publikacji (1) podaje datę 1936 rok.
W Urzędowym Spisie
Dworców Deutsche Reichsbahn z roku 1933 nasz dworzec wpisany jest na
449 stronie jako: Poremba, dworzec III klasy, numer dworca 24 064, na
linii Sosnica – Poremba nr. linii 623. Odział ruchu, trakcji i
sygnalizacji dla stacji znajdował się w Gliwicach. W takim samym
spisie z roku 1944 stacja nazywa się Hindenburg Ost (Wschód) nadal
III klasy, na linii Gleiwitz Ost - Hindenburg Ost, po zmianie nazw
dworców i miejscowości. Dodano jedynie skrót [OR
], czyli ohne Rampe – bez rampy. To
pozwala nam stwierdzić że na stacji nie było wówczas rampy
pozwalającej na załadowanie, lub przeładowanie towarów które
takiej wymagały.
W 1939 roku Pan Kulig Wilhelm prowadził prawdopodobnie restauracje dworcową jako Bahnhofswirt, zawiadowcą stacji był niejaki Martin Janas (Ober-Bahnhofsvorsteher). A numer telefonu na Bahnhof w Porembie (wówczas Hindenburg-Ost) to 20 10.
Dworzec stanowił prawdopodobnie do 1945 roku osobną jednostkę administracyjną o nazwie ”Poremba, Bahnhof”. Wniosek taki można wyciągnąć z wiadomości na stronie kartenmeister.com (jedna z największych baz danych administracyjnych na świecie z naszym regionem), gdzie podano również ilość mieszkańców w 1905 roku, było ich 4. Również w książce adresowej 1938 podany jest osobno, tzn. nie leżąc przy żadnej ulicy. Miał więc również swój własny adres pocztowy.
Autorzy: Piotr Herszowski. Wiadomości ze źródeł niemieckich: Andrzej Dutkiewicz.
Ciąg dalszy !!
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Dworzec stanowił prawdopodobnie do 1945 roku osobną jednostkę administracyjną o nazwie ”Poremba, Bahnhof”. Wniosek taki można wyciągnąć z wiadomości na stronie kartenmeister.com (jedna z największych baz danych administracyjnych na świecie z naszym regionem), gdzie podano również ilość mieszkańców w 1905 roku, było ich 4. Również w książce adresowej 1938 podany jest osobno, tzn. nie leżąc przy żadnej ulicy. Miał więc również swój własny adres pocztowy.
Autorzy: Piotr Herszowski. Wiadomości ze źródeł niemieckich: Andrzej Dutkiewicz.
Ciąg dalszy !!
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(1)
Publikacja Przemysława Nadolskiego pt: „Historia Kolei w Zabrze do
1945 roku” w „Kroniki miasta Zabrza” z 2010 roku.
(2) Czasopismo „Katolik” ze strony Śląska Biblioteka Cyfrowa. Nadesłał Rafał Tylenda.
(3) Między innymi: http://www.bahnstatistik.de/Direktionen/RBD_Oppeln.htm#Strecken
(4) Departament Eksploatacji Nieruchomości Polskie Koleje Państwowe S.A.
(2) Czasopismo „Katolik” ze strony Śląska Biblioteka Cyfrowa. Nadesłał Rafał Tylenda.
(3) Między innymi: http://www.bahnstatistik.de/Direktionen/RBD_Oppeln.htm#Strecken
(4) Departament Eksploatacji Nieruchomości Polskie Koleje Państwowe S.A.